Tajemniczy Kraków: fort reditowy

Pokazywanie postów oznaczonych etykietą fort reditowy. Pokaż wszystkie posty

piątek, 3 maja 2019

ŚLADAMI "STAREGO" NOYAU, CZYLI PIERWSZY RDZEŃ TWIERDZY KRAKÓW (CZĘŚĆ 3)

W poprzednim wpisie na temat pierwszego rdzenia Twierdzy Kraków dość obszernie poruszyłem temat fortu reditowego zwanego potocznie "Lunetą Warszawską", który funkcjonował w rdzeniu jako Bastion IVa.
W niniejszym chciałbym się skupić na kolejnych bastionach rdzenia, kończąc na rzece Wiśle.
Od wspomnianej "Lunety Warszawskiej" linia rdzenia została poprowadzona dzisiejszą ulicą Prandoty w kierunku narożnika Cmentarza Rakowickiego, gdzie niegdyś znajdował się kolejny Bastion IVb.
W miejscu późniejszego bastionu znajdował się wcześniej szaniec FS-13, zbudowany jak pozostałe szańce o nomenklaturze FS w latach 1854-55. W roku 1887 został zmodernizowany i stał się Bastionem IVb.
Nie zachował się po nim do naszych czasów żaden ślad, ponieważ prawdopodobnie w czasach międzywojennych został splantowany i zabudowany.

Linia rdzenia biegła potem wzdłuż dzisiejszej rozległej alei Beliny-Prażmowskiego w kierunku ogromnego, dwupoziomowego Ronda Mogilskiego, w miejscu którego znajdował się kolejny Bastion V "Lubicz", będący podobnie jak opisywane wcześniej Bastiony III "Kleparz" i IVa "Luneta Warszawska" fortem reditowym.
Fort został wzniesiony w latach 1860-66. Jeśli chodzi o architekturę, to był niemal identyczny jak szczęśliwie zachowany do naszych czasów bastion kleparski. Podobnie jak on, posiadał oprócz charakterystycznych kaponier barkowych typu "kocie uszy", podkowiastą reditę oraz silną, rozbudowaną kaponierę szyjową z bastejami.
Rozwiązanie to zostało użyte ze względu na wkomponowanie fortu w obwałowania i fosę rdzenia.
Dokładnie jak w przypadku kleparskiego fortu.
Do kaponier barkowych, podobnie jak w innych krakowskich fortach reditowych, można było się dostać poternami prowadzącymi z wewnętrznego dziedzińca wokół redity.
Tuż obok wejść do potern znajdowały się pochylnie, po których można było wtaczać działa na wał artyleryjski.
Ze względu na szybki postęp w rozwoju artylerii, fort szybko stał się przestarzały i w momencie rozbudowy nowego rdzenia twierdzy, służył już tylko na cele magazynowe i koszarowe.
Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości, obiekt był w dalszym ciągu wykorzystywany jako magazyn. W tych czasach uległa wyburzeniu część północnej kaponiery barkowej.
W czasie okupacji niemieckiej w forcie znajdował się obóz przejściowy przeważnie dla ludności żydowskiej.

Odtworzony zarys kaponier Bastionu V "Lubicz".

Otwór wentylacyjny.

Relikty zawiasów.

Wypustka w ścianie, służąca do ryglowania przejść w kazamatach fortu.

Widok na relikty południowych kaponier barkowych.

Wciąż niezabezpieczone ruiny południowych kaponier barkowych...

Po wojnie w latach 50-tych, w czasie najbardziej obfitym w bezpowrotne straty dla Twierdzy Kraków, zapadła decyzja o rozbiórce fortu w związku z budową nowej linii komunikacyjnej w kierunku Nowej Huty. W konsekwencji Bastion V "Lubicz" został częściowo rozebrany, częściowo zasypany, a na zniwelowanym terenie powstało Rondo Mogilskie z siecią dróg dla samochodów oraz tramwajów. W takiej formie rondo pamiętam z czasów młodości.
W roku 2004 rondo zostało przebudowane na dwupoziomowe i przy okazji udało się odsłonić pozostałości fortu w postaci resztek kaponier barkowych tzw. "kocich uszu".
Była koncepcja utworzenia kawiarni w reliktach kazamat kaponiery północnej (lepiej zachowanych), lecz niestety obecnie pozostałości fortu służą jako miejsce do skrytego picia alkoholu i wypróżnień oraz są dewastowane przez pseudo grafficiarzy...
Szkoda, bo mimo dobrych chęci (iluminacja, zagospodarowanie terenu, tablice informacyjne, odtworzenie zarysu kaponier, widocznego doskonale z lotu ptaka) i niewątpliwego potencjału, przez jakiś czas ruiny nie były odpowiednio zabezpieczone przed deszczem czy śniegiem (ruiny kazamat południowej kaponiery od strony sądów w chwili pisania tego tekstu w dalszym ciągu były niezabezpieczone...).
Wewnątrz ruin kazamat kaponiery północnej zachowała się jeszcze biała farba, którą barwiono ściany aby rozjaśnić wnętrza. Niestety na białej farbie pojawiły się bazgroły pseudo grafficiarzy...

Widok na relikty północnych kaponier barkowych.

Relikty poterny.

Bazgroły na oryginalnej białej farbie, którą barwiono wnętrza kazamat.

Otwory strzelnicze do broni ręcznej.

Otwór strzelniczy do broni ręcznej.

Dawna poterna prowadząca do kaponier tzw. "kocich uszu".

Widać zachowane relikty zawiasów.

Wypustka w ścianie, służąca do ryglowania przejść w kazamatach fortu.

Odtworzony zarys kaponier północnych fortu.

Opuszczamy Rondo Mogilskie i udajemy się w kierunku południowym, w stronę kolejnego ronda, tym razem Grzegórzeckiego.
Na szczęście przy budowie tego ronda nie został rozebrany żaden fort czy bastion.
Za to nieopodal w kierunku Wisły znajdował się ostatni po tej stronie Krakowa punkt oporu rdzenia, czyli Bastion VI, wzniesiony w 1866 roku.
Bastion ten miał uproszczony kształt w formie odcinka wału o przełamanym narysie.
Tuż za nim znajdowała się murowana kazamatowa prochownia, którą od strony ulicy Kotlarskiej możemy oglądać po dziś dzień.
Jest to jedyna widoczna pozostałość po tym bastionie, który został zniwelowany w latach międzywojennych.

Prochownia Bastionu VI.

Otwory wentylacyjne Prochowni Bastionu VI (zachowane oryginalne kratki).

Na Bastionie VI kończyła się lewobrzeżna linia oporu pierwszego rdzenia Twierdzy Kraków.
Dalszy ciąg fortyfikacji znajdował się już po prawej stronie Wisły na Podgórzu.

czwartek, 7 lutego 2019

ŚLADAMI "STAREGO" NOYAU, CZYLI PIERWSZY RDZEŃ TWIERDZY KRAKÓW (CZĘŚĆ 2)

Poprzedni wpis zakończyłem na Bastionie III Kleparskim.
Kolejnym umocnieniem wzdłuż wału noyau był początkowo Bastion IV, znajdujący się na obszarze między Dworcem Głównym a Cmentarzem Rakowickim. Stwierdzono jednak, że lepiej będzie poprowadzić linię rdzenia przez wysuniętą przed niego wcześniej "Lunetę Warszawską" na rogu dzisiejszej ulicy Kamiennej i alei 29 Listopada. Bastion IV zatem został zniesiony a linia rdzenia, została przesunięta na północ i uwzględniała fort reditowy "Luneta Warszawska", który został opatrzony numerem bastionowym IVa.
W późniejszych czasach w miejscu zniesionego Bastionu IV przy ulicy Rakowickiej wybudowano między innymi koszary im. Leopolda Salwatora.
Wiąże się z nimi ciekawa historia ponieważ zostały wybudowane w głównej mierze za środki pochodzące z... wykupienia przez Kasę Oszczędności Miasta Krakowa Zamku Królewskiego na Wawelu, w którym wcześniej mieściły się właśnie koszary Cesarsko-Królewskiej Armii.
Krakowianom udało się wykupić niezwykle cenny historycznie i kulturowo obiekt w 1905 roku i Austriacy zmuszeni byli przenieść zakwaterowania dla żołnierzy w inne miejsce.
Oprócz koszar artylerii mieściła się tam także zbrojownia (po której została po dziś dzień nazwa miejscowego Pubu) oraz magazyny zaopatrzenia.

Fort reditowy 12 "Luneta Warszawska", zwana także Bastionem IVa w nomenklaturze starego rdzenia jest jednym z najstarszych zachowanych stałych dzieł fortyfikacyjnych w Twierdzy Kraków.
Budowany w latach 1850-56, był dziełem wysuniętym przed linię rdzenia twierdzy i jego zadaniem obrona dalekiego przedpola. W szczególności traktu warszawskiego.
W czasach gdy powstawał podobne zadanie obrony dalekiego przedpola miały również wysunięte poza linię rdzenia forty "Kościuszko", "Luneta Grzegórzecka" oraz "Krakus".
W linię noyau został włączony w 1885 roku. W latach 1880-1890 z uwagi na rozwój artylerii przeszedł szereg modernizacji, lecz i tak pod koniec XIX wieku był już przestarzały więc w obliczu I Wojny Światowej pełnił już funkcje pomocnicze i magazynowe.
Ostatnią poważną modernizacją było umieszczenie w 1907 roku na lewym barku szyi tradytora broniącego swym ogniem torów kolejowych i stacji towarowej.
Fort nie brał udziału w bezpośrednich starciach podczas I Wojny Światowej i tuż po jej zakończeniu przeszedł we władanie Wojska Polskiego, które użytkowało go na cele magazynowe. Później został zaadaptowany na filię Więzienia św. Michała. Wnętrza zostały przerobione na cele, co w późniejszym czasie wykorzystali okupanci.
Wraz z wybuchem II Wojny Światowej i okupacją niemiecką rozpoczął się niechlubny, mroczny okres w dziejach fortu. Wówczas możliwe, że mieściło się w nim więzienie gestapo lub areszt, w którym przetrzymywano niesubordynowanych żołnierzy oraz urzędników w służbie Wehrmachtu.
Po zakończeniu wojny fort przejęła na krótko Armia Czerwona. Kolejny okupant wraz ze swoimi poplecznikami wkrótce urządzili w nim więzienie UB.

Zachowaną pamiątką po tych trudnych czasach są napisy pozostawione przez więźniów przetrzymywanych w tym miejscu.
Istniały podejrzenia, że w forcie były wykonywane egzekucje, które miały odbywać się w momencie przejazdu pociągu w lewej części obiektu, tak aby nie było słychać odgłosów, ale brak na to w dalszym ciągu twardych dowodów.
Fort ten zbudowany w stylu neogotyckim, z licznymi krenelażami, machikułami i innymi zdobieniami z ulicy wyglądem przypomina trochę zamek.

Szyi i zarazem wjazdu do fortu broni niska ale potężna basteja. Za oryginalną, odrestaurowaną dębowa okutą bramą dostać się można na dziedziniec wkoło redity.

Niegdyś bramy wjazdowe były dwie, znajdowały się po obu stronach kaponiery szyjowej lecz ta wschodnia została zamurowana.
Redita czyli półokrągły, podkowiasty budynek pełniący rolę śródszańca fortu, służył do obrony tegoż właśnie dziedzińca, ale również znajdowały się w nim kazamaty w których odpocząć mogła załoga.

Na dachu znajdowały się działobitnie. Podobnie jak na wale artyleryjskim znajdującym się na zewnątrz od redity, na który wtaczano działa po pochyłych podjazdach.

Na dach redity działa z kolei wnoszono za pomocą odpowiedniej windy.

Kto widział basztę maksymiliańską znajdującą się na Podgórzu, czyli Fort "Św. Benedykt", ten patrząc na reditę dostrzeże pewne podobieństwa. Najbardziej rzucić w oczy powinien się układ otworów strzelniczych i wentylacyjnych w ścianie budynku.

Jeden otwór na armatę kazamatową, symetryczne względem niego dwa otwory do broni ręcznej i nad nim otwór wentylacyjny - większy, pod nim zaś mniejszy. Także narys jest wieloboczny - poligonalny, a nie okrągły jakby mogło się wydawać.

Fort otoczony jest suchą fosą o spłaszczonym przeciwstoku, przystosowanym do ewentualnych wypadów części załogi w stronę nacierającego przeciwnika.

Fosy broniły dwie podwójne kaponiery barkowe, nazywane "kocimi uszami" ze względu na charakterystyczny kształt z widoku "od góry". Uzbrojone były w armaty kazamatowe oraz była możliwość prowadzenia ostrzału z broni ręcznej.

Do "kocich uszu", podobnie jak w innych fortach reditowych prowadziła poterna, do której wejście znajdowało się w niewielkich, wkomponowanych w ziemny wał artyleryjski "budyneczkach".

Fort reditowy przystosowany był do uporczywej obrony.

Śmiałkowie, którym udałoby się obejść ogień artyleryjski, podeszliby pod fort i jakimś cudem uniknęliby ostrzału z licznych otworów strzelniczych zewnętrznych, sforsowaliby bramę dostawszy się do środka, mieliby nie lada problem.

Otóż czekałaby ich powtórka z rozrywki i kolejny ostrzał, chociażby z redity.

Gdyby chcieli dostać się do środka kubatur, to musieliby sforsować barykady, którymi można było odciąć praktycznie każdy korytarz i pomieszczenie w forcie za pomocą belek wstawianych w specjalne służące do barykadowania wgłębienia po obu stronach ścian w korytarzach.

Jak widać zdobywanie wówczas takiego fortu nie byłoby taką prostą sprawą.

W lunecie obecnie mieści się hostel oraz kawiarnia. Trwają także prace remontowe, które miejmy nadzieję, że przywrócą świetność temu jednemu z najstarszych obiektów Twierdzy Kraków.

Liczymy też, że deweloperzy, którzy niczym ambitny dentysta chętnie zaplombowali w Krakowie każdą wolną, niezagospodarowaną z jakichś powodów przestrzeń nie będą ingerować w jakąkolwiek jego strukturę.

Pamiętajmy, że fort to nie tylko kubatury ale także formy ziemne.

Na koniec dodam jako ciekawostkę, że zarówno prof. Janusz Bogdanowski jak i dr. Jan Piwowoński w swoich książkach dostrzegają podobieństwo pod pewnymi względami lunety do znajdującego się przed Bramą Floriańską Barbakanu.